Władza sądownicza w Polsce – struktura i funkcjonowanie
Władza sądownicza stanowi fundament państwa prawa. W Polsce jej strukturę określają Konstytucja oraz ustawy. Poznaj rolę sądów i trybunałów w polskim systemie prawnym.
Konstytucyjne podstawy wymiaru sprawiedliwości
Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na trójpodziale władzy. Władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza funkcjonują niezależnie. Władzę sądowniczą sprawują sądy i trybunały. Zasada ta wynika wprost z art. 10 ust. 2 Konstytucji RP. Głównym zadaniem sądów jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Sądy oraz Trybunały Konstytucyjny i Stanu należą do aparatu państwowego. Są niezależne od innych władz państwowych. Wyroki wydają zawsze w imieniu Rzeczypospolitej. Podstawową funkcją organów sądownictwa jest zapewnienie ochrony prawnej obywateli. Organy wymiaru sprawiedliwości odgrywają kluczową rolę w każdym społeczeństwie.
Zgodnie z art. 10 Konstytucji RP, ustrój RP opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.
Konstytucja RP gwarantuje niezawisłość sądów. Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli. Podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Nie ma możliwości wywierania nacisku na sędziów podczas orzekania. Sędziowie są powoływani przez Prezydenta RP. Dzieje się to na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Każdy obywatel ma prawo do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy. Prawo to zapewnia właściwy, niezależny i bezstronny sąd. Postępowanie sądowe musi być jawne. Nie może ulec nieuzasadnionej zwłoce. Zasada ta zapisana jest w art. 45 Konstytucji RP.
Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.
Struktura sądów w Polsce
Wymiar sprawiedliwości w Polsce sprawują cztery rodzaje sądów. Są to Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Taki podział wynika z art. 175 ust. 1 Konstytucji RP. W Polsce postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. Zasada ta gwarantuje możliwość odwołania od wyroku. Postępowanie sądowe oparte jest na zasadzie dwuinstancyjności.
Z art. 175 ust. 1 Konstytucji RP wynika, iż wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe.
Struktura sądownictwa powszechnego jest trójstopniowa. Obejmuje sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne. Sądy administracyjne dzielą się na wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny. Sądy wojskowe mają własną hierarchię. Nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych sprawuje Sąd Najwyższy.
Sądownictwo powszechne
Sądy powszechne zajmują się większością spraw cywilnych i karnych. Rozstrzygają spory z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego. Orzekają także w sprawach prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Sądy powszechne zajmują się sprawami dotyczącymi praw i obowiązków obywateli. Ich właściwość terytorialna obejmuje całe terytorium kraju. Dzielą się na wydziały wyspecjalizowane w konkretnych dziedzinach prawa.
Sądy rejonowe
Sądy rejonowe to sądy pierwszej instancji. Rozpatrują większość spraw trafiających do sądów. Sąd rejonowy tworzy się dla jednej lub większej liczby gmin. Utworzenie sądu rejonowego wymaga co najmniej 50.000 mieszkańców na danym obszarze. Potrzebne jest także rozpatrywanie co najmniej 5000 spraw rocznie. Zniesienie sądu rejonowego może nastąpić przy liczbie spraw poniżej 5000 przez trzy kolejne lata. Sądy rejonowe posiadają różne wydziały. Typowe wydziały to cywilny, karny, rodzinny i opiekuńczy, pracy i ubezpieczeń społecznych. Mogą mieć także wydziały gospodarcze, Krajowego Rejestru Sądowego czy ksiąg wieczystych.
Sądy okręgowe
Sądy okręgowe stanowią wyższy stopień sądownictwa powszechnego. Są sądami drugiej instancji dla orzeczeń sądów rejonowych. W poważniejszych sprawach działają jako sąd pierwszej instancji. Obejmują swoim obszarem kilka sądów rejonowych. Sądy okręgowe zajmują się sprawami o większej wadze. W sprawach cywilnych wartość przedmiotu sporu wynosi powyżej 75 000 zł. W sprawach gospodarczych wartość ta przekracza 100 000 zł.
Sądy apelacyjne
Sądy apelacyjne to sądy drugiej instancji. Rozpatrują apelacje od orzeczeń sądów okręgowych wydanych w pierwszej instancji. Zasiadają w nich sędziowie z dużym doświadczeniem. Obszar apelacji obejmuje co najmniej dwa okręgi sądowe. W Polsce funkcjonuje 11 sądów apelacyjnych.
Aktualny stan sądów powszechnych w Polsce (stan na 22 maja 2023):
- Sądów rejonowych: 318
- Sądów okręgowych: 47
- Sądów apelacyjnych: 11
Sądy administracyjne
Sądy administracyjne nadzorują działalność administracji publicznej. Rozpatrują skargi na decyzje administracyjne. Kontrolują zgodność działań administracji z prawem. Sądownictwo administracyjne jest dwuinstancyjne. Obejmuje wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny. Wojewódzkie sądy administracyjne są sądami pierwszej instancji. Naczelny Sąd Administracyjny rozpatruje skargi kasacyjne. W Polsce funkcjonuje 16 wojewódzkich sądów administracyjnych.
Sądy wojskowe
Sądy wojskowe rozpatrują sprawy dotyczące żołnierzy. Zajmują się wykroczeniami i przestępstwami popełnionymi przez osoby w służbie wojskowej. Rozpatrują też sprawy pracowników cywilnych wojska. Podlegają nadzorowi Sądu Najwyższego. W strukturze sądów wojskowych występują wojskowe sądy garnizonowe i wojskowe sądy okręgowe.
Sąd Najwyższy
Sąd Najwyższy sprawuje nadzór judykacyjny. Nadzoruje działalność sądów powszechnych i wojskowych. Rozpoznaje kasacje i skargi kasacyjne. Podejmuje uchwały rozstrzygające zagadnienia prawne. Orzeka w sprawach dyscyplinarnych sędziów i prokuratorów. Sąd Najwyższy jest organem władzy sądowniczej. Typowy skład orzekający w Sądzie Najwyższym to 3 sędziów.
Trybunał Konstytucyjny
Trybunał Konstytucyjny kontroluje zgodność prawa z Konstytucją. Orzeka o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją. Sprawdza zgodność aktów normatywnych z Konstytucją. Orzeka w sprawach sporów kompetencyjnych między centralnymi organami państwa. Stwierdza zgodność celów partii politycznych z Konstytucją. Trybunał Konstytucyjny utworzono w 1982 roku. Składa się z 15 sędziów. Siedziba Trybunału Konstytucyjnego znajduje się w Warszawie. Adres to al. Jana Chrystiana Szucha 12a.
Trybunał Konstytucyjny jest organem władzy sądowniczej utworzonym w 1982 roku.
Trybunał Stanu
Trybunał Stanu orzeka o odpowiedzialności konstytucyjnej. Odpowiedzialność ponoszą osoby zajmujące najwyższe stanowiska w państwie. Członkowie Rady Ministrów ponoszą odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu. Odpowiadają za naruszenie Konstytucji lub ustaw. Uchwałę o pociągnięciu do odpowiedzialności podejmuje Sejm. Wniosek składa Prezydent RP lub co najmniej 115 posłów. Trybunał Stanu jest częścią aparatu państwowego.
Art. 156. Członkowie Rady Ministrów ponoszą odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu za naruszenie Konstytucji lub ustaw.
Kto może odpowiadać przed Trybunałem Stanu?
Przed Trybunałem Stanu mogą odpowiadać najwyżsi urzędnicy państwowi. Dotyczy to m.in. Prezydenta, członków Rady Ministrów, Prezesa NBP, Prezesa NIK, członków KRRiT, osób, którym premier powierzył kierowanie ministerstwem, oraz Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych.
Technologie w sądownictwie
Współczesne sądownictwo korzysta z nowoczesnych technologii. Umożliwiają one sprawniejszą obsługę spraw. Przykładem są e-formularze. Pozwalają składać dokumenty drogą elektroniczną. Elektroniczna skrzynka podawcza ułatwia komunikację z sądem. Technologie te usprawniają procesy sądowe. Zwiększają dostępność wymiaru sprawiedliwości.
Wyzwania i przyszłość
Polski wymiar sprawiedliwości stoi przed wyzwaniami. Dotyczą one efektywności i szybkości postępowań. Reformy mają na celu poprawę działania sądów i prokuratury. Działania te są istotne dla przyszłości systemu prawnego. Wskazówki dotyczące tworzenia i znoszenia sądów rejonowych pomagają optymalizować ich sieć.
Rozważ, czy obowiązujące zasady procesu chronią prawa obywatelskie. Zastanów się, dlaczego osoby pełniące najwyższe funkcje ponoszą szczególną odpowiedzialność prawną. Wymień najważniejsze zagrożenia dla niezawisłości sędziów. Możesz odszukać siedziby sądów w swoim miejscu zamieszkania.
- Zastanów się, czy obowiązujące w Polsce zasady praworządnego procesu chronią prawa obywatelskie.
- Wymień najważniejsze zagrożenia dla niezawisłości i bezstronności sędziów.
- Odszukaj siedziby sądu rejonowego, okręgowego i apelacyjnego w swoim miejscu zamieszkania.
- Działania podejmowane w kierunku reform i poprawy efektywności sądów oraz prokuratury mają istotne znaczenie dla przyszłości polskiego wymiaru sprawiedliwości.
Czym różni się sąd rejonowy od okręgowego?
Sąd rejonowy to sąd niższej instancji. Rozpatruje większość spraw. Sąd okręgowy jest sądem wyższej instancji. Działa jako sąd odwoławczy dla rejonowych. W poważniejszych sprawach orzeka jako sąd pierwszej instancji.
Jakie sprawy rozpoznają sądy powszechne?
Sądy powszechne rozpoznają sprawy cywilne, karne, rodzinne i opiekuńcze. Zajmują się także sprawami z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych.
Czy postępowanie sądowe w Polsce jest zawsze dwuinstancyjne?
Tak, postępowanie sądowe w Polsce jest co najmniej dwuinstancyjne. Gwarantuje to prawo do odwołania od wyroku sądu pierwszej instancji.
Gdzie można uzyskać bezpłatną pomoc prawną?
Bezpłatną pomoc prawną można uzyskać w Punktach Nieodpłatnej Pomocy Prawnej i Mediacji. Takie punkty działają w różnych lokalizacjach. Przykładowe adresy to Miejsko – Gminna Biblioteka Publiczna w Mordach (ul. Kilińskiego 9), Gminny Ośrodek Kultury w Wodyniach (ul. Siedlecka 41) czy Starostwo Powiatowe w Siedlcach (ul. Piłsudskiego 40).
Kto powołuje sędziów w Polsce?
Sędziowie sądów powszechnych są powoływani przez Prezydenta RP. Dzieje się to na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.