Ławnicy w Polsce – kim są, dlaczego ich brakuje i jakie zmiany nadchodzą?

Ławnicy to sędziowie społeczni, którzy biorą udział w orzekaniu w polskich sądach. Ich rola jest gwarantowana przez Konstytucję. Obecnie instytucja ławnika mierzy się z problemami, w tym ze spadkiem liczby chętnych. Ministerstwo Sprawiedliwości zapowiada reformy.

Kim jest ławnik i jaką pełni rolę?

Ławnik to obywatel uczestniczący w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Artykuł 182 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej to gwarantuje. Ławnicy zasiadają w składach orzekających. Działają wspólnie z sędziami zawodowymi. Orzekają w sprawach rodzinnych i karnych. Ławnik jest łącznikiem między sędziami a społeczeństwem. Jego udział w procesie stosowania prawa jest ważny. Pozwala osiągnąć większą zgodność orzeczenia z opinią społeczną. Ławnicy są niezawiśli. Podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Nie mogą przewodniczyć rozprawie. Nie wykonują czynności poza rozprawą. Mają równe prawa z sędziami w procesie orzekania.

Spadek liczby ławników – skala problemu

Liczba ławników w Polsce drastycznie spadła. W 1990 roku było ich około 54 tysięcy. W 2021 roku liczba ta wyniosła około 14 tysięcy. Największa redukcja nastąpiła w latach 2007–2015. W tym okresie ubyło około 40 000 ławników. Na lata 2024-2027 wybrano tylko 6075 ławników. Brakuje ich w całym kraju. Obecnie brakuje około 35 proc. ławników. W niektórych sądach problem jest większy. W Sądzie Okręgowym w Gdańsku brakuje 50 proc. ławników. SO Warszawa-Praga potrzebował 150, wybrano 46. Sąd Okręgowy w Warszawie potrzebuje 308, wybrano 109. W Warszawie brakuje 200 ławników. W SO we Wrocławiu potrzebnych jest 136, wybrano 121. W SR dla Wrocławia-Fabrycznej potrzeba 12, wybrano 6. W SR dla Wrocławia-Śródmieścia z 120 wybrano 66. W SR w Oleśnicy z 10 wybrano 4. Z końcem 2023 roku upłynęła kadencja ławników 2020–2023. W największych sądach okręgowych trwają wybory uzupełniające. Mają one wyłonić brakujących sędziów społecznych.

Porównanie liczby ławników w wybranych kadencjach.

Wojciech Łukowski, Prezes Sądu Okręgowego we Wrocławiu, mówi:

Skutki mogą być poważne. Albo nie będziemy wyznaczać szybko kolejnych spraw, albo te już wyznaczone będą dłużej czekać na rozpoznanie.

Martyna Skibniewska, Przewodnicząca Stowarzyszenia Rad Ławniczych, dodaje:

To ostatni moment, żeby zadbać o skład sądów w przyszłości – od stycznia 2024 r.

Podkreśla też:

Jeden ławnik nie usiądzie jednocześnie w trzech salach rozpraw.

Braki ławników opóźnią rozpatrywanie spraw. Trzeba podjąć działania. Sądy muszą być zabezpieczone pod względem liczby ławników.

Tymczasowe wyłączenie i powrót do sądów cywilnych

Przepisy wyłączyły ławników z orzekania w sprawach cywilnych. Stało się to ponad półtora roku temu. Ustawodawca wprowadził te przepisy z powodu pandemii COVID-19. Znalazły się one w tak zwanej ustawie covidowej. Rozporządzenie Ministra Zdrowia wprowadziło stan epidemii. Było to 20 marca 2020 roku. Ograniczenie udziału ławników wzbudziło wątpliwości prawne. Krajowa Rada Sądownictwa miała zastrzeżenia. Rzecznik Praw Obywatelskich też. I prezes Sądu Najwyższego poddał to w wątpliwość. RPO stwierdził:

To niekonstytucyjne rozwiązanie, pozbawiające społeczeństwo istotnych gwarancji proceduralnych, czego nie da się usprawiedliwić stanem zagrożenia epidemicznego.

Naczelna Rada Adwokacka uznała przepisy za niezgodne z Konstytucją RP. Krajowa Izba Radców Prawnych podważała ich gwarancyjny charakter.

Po niemal 2 latach ławnicy wrócili na sale rozpraw. Nowelizacja ustawy covidowej to umożliwiła. Weszła w życie 9 marca 2023 roku. Zniosła ograniczenie od 15 kwietnia 2023 roku. Przywróciła udział ławników w sprawach cywilnych. Dotyczy to sądów I i II instancji. Ministerstwo Sprawiedliwości było za ich powrotem. Nie ma mowy o wydłużeniu kadencji obecnych ławników. Stowarzyszenie Ławników Polskich zabiegało o tę zmianę. Po jej wprowadzeniu podziękowali za wsparcie:

Składamy serdeczne podziękowania wszystkim Państwu za poświęcony nam czas i włożony trud abyśmy jako ławnicy wrócili na sale sądowe.

Propozycje reform i przyszłość instytucji ławnika

Minister Sprawiedliwości Adam Bodnar przedstawił propozycje reform. Chce wzmocnić instytucję ławnika. Mówi:

Musimy się zastanowić, jak wzmocnić instytucję ławnika, aby dla obywateli było to największe zaszczyt obywatelski.

Ministerstwo Sprawiedliwości chce zmienić postrzeganie funkcji ławnika. Akcja rozdawania paprotek ma zwiększyć ich prestiż. Martyna Skibniewska mówi:

Kończą się czasy „paprotek” w sądach.

Dodaje:

Może nazwa ta jest mało fortunna, ale sama akcja promocyjna jest niezwykle potrzebna.

Resort sprawiedliwości chce odczarować stereotyp ławnika.

Proponowane zmiany konsultuje się z ekspertami. Jarosław Gwizdak, adwokat i były sędzia, współpracuje z Ministerstwem. Oto niektóre sugestie i propozycje:

• Zwiększenie zainteresowania pełnieniem funkcji ławnika.
• Uproszczenie formularzy zgłoszeniowych dla kandydatów.
• Opracowanie poradnika ławnika napisanego prostszym językiem.
• Organizowanie szkoleń dla ławników.
• Utworzenie „Drużyny ławników”. Będzie ona doradzać Ministerstwu Sprawiedliwości.
• Zachęcanie organizacji pracodawców do zgłaszania kandydatów.
• Poszerzenie zakresu spraw, w których ławnicy orzekają. Mogą to być procesy o zadośćuczynienia.
• Dopuszczenie przedstawicieli ławników do organów sądów. Mieliby głos doradczy.
• Bezpośredni wybór ławników podczas wyborów samorządowych.
• Podniesienie stawek za udział ławników w posiedzeniach. Kwota 140 zł powinna być liczona do emerytury. Rekompensata powinna wzrosnąć przynajmniej do minimalnej krajowej.
• Podniesienie górnej granicy wieku dla kandydatów. Obecnie to 70 lat. Proponuje się 75 lat. Oczywiście po pozytywnej opinii lekarza.
• Wprowadzenie ławy przysięgłych.
• Zajęcia z ławnikami w szkołach.

Minister Bodnar podkreśla:

Ławnik to brzmi dumnie – dlatego wprowadzamy rozwiązania, które zmienią postrzeganie funkcji ławnika.

Mówi też:

Ten przepis Konstytucji jest niedoceniany. Sędzia, dzięki udziałowi czynnika społecznego, jest w stanie lepiej zrozumieć sprawę i wydać lepszy wyrok.

W sądach brakuje młodych osób. Stanowią tylko 3% ławników w wieku 30-35 lat. Celem jest 10%. Młodzi dobrze znają współczesny świat. Mają doświadczenie w nowych technologiach. Ławnik wspomaga sędziów w wydawaniu wyroków.

Podsumowanie

Instytucja ławnika ma konstytucyjne umocowanie. Jest ważna dla polskiego wymiaru sprawiedliwości. Udział obywateli w sądach jest kluczowy. Liczba ławników dramatycznie spadła. Braki powodują problemy. Mogą opóźniać rozpatrywanie spraw. Ministerstwo Sprawiedliwości dostrzega problem. Zapowiada szerokie reformy. Celem jest wzmocnienie roli ławnika. Chcą zwiększyć zainteresowanie tą funkcją. Propozycje dotyczą stawek i procedur. Obejmują też poszerzenie roli ławnika. Działania te mają zapewnić sądom odpowiednią liczbę ławników. Mają też podnieść prestiż tej ważnej funkcji społecznej.